Van financiële opvoeding naar vermogensopvoeding.
In onze praktijk hebben we meerdere erfgenamen ontmoet die last hebben van een laag zelfbeeld en verlamd zijn door de onbegrensde mogelijkheden van het familievermogen. We hebben gezien dat getalenteerde vermogende erfgenamen hunkeren naar erkenning vanwege hun persoonlijke prestaties, los van hun erfenis of schenkingen. Sommigen hebben een invaliderende angst om vermogen te verliezen, door alle ouderlijke boodschappen dat het vermogen niet mag verdampen. Hoe kunt u als vermogende ouders voorkomen dat uw kinderen dit soort problemen later zullen ervaren? De oplossing is om uw kinderen voor te bereiden op hun erfenis en hen een vermogensopvoeding te geven.
Tijdens de vermogensopvoeding worden kinderen stapsgewijs voorbereid op de kansen en verantwoordelijkheden van het familievermogen. De vermogensopvoeding is een vervolg op de financiële opvoeding en start idealiter als kinderen jongvolwassen zijn (18-23 jaar). De vermogensopvoeding leert toekomstige erfgenamen financieel zelfredzaam en emotioneel weerbaar te zijn met het vermogen. Dit klinkt logisch maar wij zien dat het in de praktijk nog te weinig gebeurt. Waarom vinden veel vermogende ouders het lastig om dit te doen?
Als mijn kinderen maar geen last hebben van het familievermogen
De meest gehoorde impliciete of expliciete boodschap over de toekomstige erfenis is dat het niet in waarde mag afnemen. De meeste kinderen willen graag voldoen aan deze ouderlijke verwachting, maar het voelt vaak als een last. Is dat dan wat ouders voor hun kinderen willen? Natuurlijk niet. We horen juist regelmatig dat ouders willen dat hun nageslacht totaal geen last van het vermogen moet hebben. Dit vertaalt zich dan bijvoorbeeld in een oplossing waarbij professionals – een vermogensbeheerder, bewindvoerder, trustee of StAK bestuurder – taken en verantwoordelijkheden krijgen om het vermogen te beheren. Nadeel van deze oplossing is dat de (volwassen) kinderen totaal afhankelijk zijn van derden en zelf onvoldoende kennis en ervaring opbouwen om deze professionals te controleren. Is dit wat ouders zouden moeten willen? Wij denken van niet.
Naast de praktische kant van het beheren van een erfenis, heeft het verkrijgen van een vermogen ook een sociaal-emotionele impact. In vermogende families wordt regelmatig gewaarschuwd voor de buitenwereld: andere mensen zijn uit op het geld van de familie en kinderen moeten daarom oppassen. Een te algemene waarschuwing over hoe andere mensen naar een vermogende familie kijken, kan kinderen uit zo een familie sterk beïnvloeden. Als ze vrienden krijgen, kunnen ze zich afvragen of zij bevriend willen zijn voor wie zij zelf zijn of omdat zij onderdeel zijn van een vermogend gezin. Een ander aspect is dat de buitenwereld het idee kan hebben dat iemand uit een vermogend gezin alles in de schoot geworpen krijgt (“Jij hoeft je nergens zorgen over te maken want je ouders regelen het wel.”). Iedere prestatie of verdienste wordt ook toegeschreven aan de familie waar de (toekomstige) erfgenaam uitkomt (“Die goede baan heb je natuurlijk gekregen door je vader/achternaam.”).
De vermogensopvoeding: hoe werkt dat?
De vermogensopvoeding start met het informeren van uw kinderen over de herkomst, doelstellingen en samenstelling van het vermogen. Oftewel: wat hebben wij opgebouwd en wat kun en mag je met het opgebouwde vermogen? De tweede fase van de vermogensopvoeding staat in het teken van oefenen en praktijkervaring opdoen. De derde fase gaat over het (leren) loslaten van de ouders. Het gaat om zowel het laten gaan van de emotionele houvast aan het vermogen als het overdragen van het financiële estafettestokje naar de volgende generatie.
Drie fasen van de vermogensopvoeding (Guidato)
De vermogensopvoeding zorgt idealiter dat de toekomstige erfgenamen financieel zelfredzaam en emotioneel weerbaar zijn met het vermogen. Om te bepalen of dit doel wordt bereikt zullen ouders hun kinderen de gelegenheid moeten geven om zich te bewijzen. Zo niet, dan zullen ze in een later stadium in hun leven, namelijk na het verkrijgen van de erfenis, moeten bewijzen dat ze zich in financieel opzicht kunnen redden.
Vermogensopvoeding fase 1:
informeren over het familievermogen
In de eerste fase staat informeren over het familievermogen centraal. Elk familievermogen heeft een oorsprong. De verhalen en gebeurtenissen die bepalend of tekenend zijn voor de familie en het opgebouwde vermogen, zijn belangrijk om over te dragen. Hieruit blijkt welke offers zijn gebracht, welke risico’s de (voor)ouders hebben gelopen en welke geluksfactoren een rol hebben gespeeld. Onze ervaring is dat hoe verder een (toekomstige) erfgenaam van de opbouwer van het vermogen zit, hoe onbekender het herkomstverhaal van het vermogen meestal is. Uw kinderen krijgen door deze verhalen en de geschiedenis een goed perspectief op de bron van het vermogen.
Het vermogen is overigens meer dan de financiële waarde (het euroteken met een cijfer en daarachter een paar nullen). Het familiekapitaal bestaat naast het financieel kapitaal uit drie vormen van immaterieel kapitaal. Het immateriële familiekapitaal bestaat uit het menselijk kapitaal (de familieleden), het sociaal kapitaal (het netwerk en de relaties) en het intellectueel kapitaal (de individuele en collectieve kennis van de familie). In een latere blog zullen we nader ingaan op de vier kapitalen. Wilt u er nu al meer over lezen, dan verwijzen wij u graag naar het bekende boek van Jay Hughes Keeping it in the family(alleen verkrijgbaar in het Engels). <Link naar het boek invoegen>
Wat kunnen en mogen uw kinderen (later) met het vermogen?
De toekomstige financiële zelfstandigheid van hun kinderen vinden vermogende ouders belangrijk. De eigen broek kunnen ophouden is het parool. De vraag dringt zich dan op welke rol het vermogen (later) mag spelen in het leven van de volgende generatie. Vermogende ouders noemen meestal de volgende drie doelstellingen van het familievermogen:
1. instandhouding;
2. eigen besteding;
3. filantropie/teruggeven en delen van het vermogen.
1. Instandhouding van het familievermogen
Bijna alle ouders vinden het belangrijk dat hun kinderen het familievermogen in stand houden. De vraag is hoe ouders deze boodschap communiceren. Want wat wordt er nu eigenlijk bedoeld met in standhouden: het specifieke bezit, het bedrag in euro’s, de koopkracht of nog iets anders? De wens over instandhouding wordt door veel ouders alleen impliciet meegegeven; ze zeggen niet wat hun kinderen zouden moeten doen en vooral moeten laten om dit doel te realiseren. De boodschap die kinderen dan vooral onthouden is om het geschonken of geërfde vermogen niet consumptief te gebruiken (koop er geen rode Ferrari van). Een erfgenaam verwoordde hoe hij omgaat met gebrek aan ouderlijke richtlijnen over deze doelstelling: ‘Ik heb zelf bedacht: 4% mag ik zelf opmaken en de rest moet erin blijven. Zonder mezelf geweld aan te doen is het antwoord nee, ik ben geen goede beheerder van de erfenis. Nu dat het vermogen zelfs in koopkracht niet meer het geld is waar ik mee begonnen ben. Dus ik heb mijn eigen doelstelling niet gehaald.’ Door het ontbreken van duidelijke aanwijzing van zijn ouders voelt het voor hem niet goed als de zelf opgelegde regel niet is gehaald.
Bij familiebedrijven is de boodschap dat instandhouding de hoogste prioriteit heeft eigenlijk altijd expliciet. Vanwege het personeel dat verbonden is aan het bedrijf, is het een logische gedachte om instandhouding na te streven. In een familiebedrijf gaat het niet zozeer om de waarde van de onderneming, maar om de geschiedenis en de ambities voor de toekomst. Ofwel de continuïteit van het familiebedrijf staat voorop en de individuele wens van de erfgenaam is van ondergeschikt belang. Een familiebedrijf eigenaar zei: ‘De onderneming, het familiebedrijf als instituut, niet eens zozeer als bedrijf, dat is het mooiste. Zo voelen mijn kinderen dat ook wel inmiddels. Het gaat niet om die aandeeltjes en de waarde daarvan. Het gaat erom dat je bevoorrecht bent dat je toevallig geboren bent in een familie die zo’n mooi bedrijf heeft. Dat is niet iedereen gegeven.’
2. Eigen besteding van het familievermogen
Veel ouders streven ernaar dat hun kinderen een bepaalde levensstijl kunnen handhaven, namelijk in lijn met de levensstandaard die zij zelf hebben. De toekomstige erfenis mag hun kinderen hierin ondersteunen, maar vaak wordt onderscheid gemaakt tussen uitgaven die samenhangen met ‘duurzame bestemming’, zoals woonhuizen, en uitgaven voor consumptie. Voor de aanschaf van een woonhuis mag het familiekapitaal de kinderen (onvoorwaardelijk) ondersteunen. Bij consumptieve uitgaven gelden grenzen: het is bijna altijd de verwachting dat het kind binnen zijn stand leeft en de consumptieve uitgaven echt nodig zijn.
Een erfgename omschreef hoe zij gebruikmaakt van haar vermogen: ‘Voor mij is het dat ik het vermogen gebruik om van te leven op het niveau waarop ik leef. Kan ik niet van de inkomsten van mijn praktijk. Vervolgens wil ik onafhankelijk zijn van mijn partner. Dat is een deel van de functie van het vermogen. De andere bestemming is ook een pensioenfunctie want ik heb niet zulke fantastisch betaalde banen gehad. Zolang ik het leuk vind blijf ik werken, maar ik wil kunnen stoppen als ik het niet meer leuk vind. Daar moet het vermogen ook in voorzien.’
3. Filantropie/Teruggeven en delen van het familievermogen
De derde doelstelling van het vermogen gaat over het delen van de erfenis met andere personen en/of de verantwoordelijkheid voelen om het vermogen in te zetten voor de maatschappij. Sommige Nederlandse families zijn al decennia actief met goede doelen, vaak via eigen familiestichtingen. De volgende generatie is hier uiteraard vanaf een bepaalde leeftijd mee bekend. Als ouders qua filantropie geen voorbeeld stellen voor hun kinderen, dan is het in een later stadium voor een erfgenaam moeilijk(er) om deze doelstelling na te streven. Veel vermogende ouders voelen de verantwoordelijkheid om een deel van het opgebouwde vermogen aan goede doelen te schenken of na te laten. Opvallend is dat veel families dit niet op een structurele wijze aanpakken. Een vermogende ondernemer met een drukke agenda doet naar zijn idee te weinig: ‘Ik zou meer kunnen doen in goede doelen of opzetten van dingen die maatschappelijke betekenis hebben.’
Onze ervaring is dat de meeste ouders de doelstellingen van het vermogen alleen impliciet aan hun kinderen overdragen en dat dit tot onduidelijkheid bij de volgende generatie leidt. Om dit te voorkomen kunnen ouders besluiten om een familiebijeenkomst te (laten) organiseren waarbij de wensen en doelstellingen van het opgebouwde vermogen aan de orde komt.
Wat vertellen rijke ouders aan hun kinderen?
Wat ouders hun kinderen wel en niet vertellen over het vermogen hangt erg af van de familiecultuur. Als ouders eenmaal besloten hebben om open naar hun kinderen te zijn over hun financiën, gaan ze meestal geleidelijk meer informatie verschaffen. De aanleiding is vaak dat kinderen een bepaalde leeftijd hebben bereikt (ergens in de 20 zijn), waarop ouders verwachten dat zij goed met de informatie kunnen omgaan. Officiële cijfers zoals belastingaangiftes of jaarrekeningen zijn vaak hulpmiddelen om inzicht te geven in de privé- en zakelijke financiën.
Volledige informatievoorziening geeft de volgende generatie duidelijkheid over de financiële positie van het gezin. Hoe een kind daarmee omgaat is persoonlijk. Bij sommige kinderen kan het leiden tot meer interesse voor financiën en het familievermogen. Een ideaal scenario, omdat het bijdraagt aan de opbouw van kennis en mogelijk zelfs ervaring. Voor andere kinderen is het fijn dat er duidelijkheid is, maar het onderwerp staat te ver van hen af en leidt niet tot interesse.
Welke financiële onderwerpen bestaan in families waar zwijgzaamheid hoog in het vaandel staat? Het grootste taboe is de omvang van het familie- of privévermogen. Ook de hoogte van het eigen salaris en de kosten van de levensstandaard van het gezin zijn onderwerpen waarover ouders niet graag met hun kinderen spreken. Wat opvalt, is dat ouders vaak openhartiger willen zijn over de financiën van het familiebedrijf. Ouders vertellen de volgende generatie dat dit gebonden vermogen is. Gebonden vermogen staat ten dienste van de onderneming en dat zal ook zo blijven als de ouders zijn overleden.
Ouders die hun kinderen niets over het familievermogen vertellen rechtvaardigen hun zwijgzaamheid door hun kinderen het gevoel te geven dat spreken over geld en vermogen niet chic is. Alleen een (gezondheids)probleem kan in deze families aanleiding zijn om open te worden. Als degene die beter ingevoerd is in de financiële situatie ziek wordt, moet er versneld informatie worden gegeven aan zowel de partner als de kinderen.
De uitdaging voor nieuw geld
In onze praktijk komen we veel tegen dat ouders geen plan hebben om hun kinderen te leren hoe zij het vermogen in stand kunnen houden. Deze vraag komt vaker van ouders die het vermogen zelf hebben opgebouwd. Zij zijn miljonair geworden en voor de opvoeding van hun kinderen vereist dat opeens een extra plan. Hun eigen opvoeding en achtergrond is een minder goede referentie omdat zij hebben gekozen voor een andere, luxere levensstijl. Deze levensstijl is het referentiekader van hun kinderen; wat zij zien, ervaren en horen is voor de kinderen de normale situatie. Tegelijkertijd zien we veel ouders (vaker vaders) hun kinderen regelmatig vertellen hoe het is om met een groot gezin in een klein huis te wonen, op jonge leeftijd al te moeten werken en dat zij rijk zijn geworden omdat ze keihard werken of hebben gewerkt. Wat willen ouders bereiken door dit steeds te vertellen? Veel ouders zijn bang dat hun kinderen niets van hun eigen leven maken door het vangnet van het vermogen. Ze zetten vervolgens hard in op hun eigen eenvoudige afkomst, vaak aangevuld met verhalen over hoe zij succesvol zijn geworden. Wat is het effect van dit verhaal op de opgroeiende kinderen? Onbedoeld geven ouders twee boodschappen af:
- ik ben eenvoudig opgegroeid en dat was een prima basis (impliciete boodschap: kind, eenvoudig leven is de basis voor toekomstig succes en/of geluk).
- ik heb het leven zoals ik het nu leef zelf verdiend (impliciete boodschap: kind, kun jij op eigen kracht dezelfde levensstijl hebben als ik?).
Voor de opgroeiende kinderen is de situatie onvergelijkbaar. Zij kiezen er niet voor om in een luxe villa te wonen, een paar keer per jaar met vakantie te gaan en in dure kleding te lopen. Natuurlijk vinden de meeste kinderen de levensstijl leuk maar die wordt bepaald door hun ouders tot zij zelf oud genoeg zijn om hun eigen weg te gaan. Voor hen is de gekozen levensstijl en hoe ze worden opgevoed geen domein waarop zij invloed kunnen uitoefenen, maar het vormt hen wel.
Vermogensopvoeding fase 2: oefenen met het familievermogen
Ouders kunnen allerlei acties ondernemen om hun kinderen praktisch voor te bereiden op de kansen en verantwoordelijkheden van het vermogen. Wat wij in de praktijk het meeste zien zijn schenkingen, oprichten van een familiefonds en de kinderen meenemen naar besprekingen met adviseurs.
Schenkingen
Schenkingen worden veelal gedaan vanuit fiscale overwegingen: de aangroei van de schenking bij de begiftigde is onbelast. Hoe eerder wordt gestart met het overdragen van vermogen, hoe meer het aangroeit bij de volgende generatie.
Wat ons opvalt, is dat het leereffect van schenkingen vaak beperkt is, ondanks dat hier in veel vermogens families al op jonge leeftijd mee wordt begonnen. Ouders vertellen vaak niet dat ze een schenking hebben gedaan. Naast gebrekkige communicatie over het schenken zelf wordt zelden uitgelegd wat de kinderen met het geschonken vermogen zouden kunnen doen. Schenkingen dragen helaas hierdoor te beperkt bij aan praktisch ervaring opdoen met vermogen. De meeste kinderen stellen zelf nauwelijks vragen over de schenkingen en lijken weinig behoefte te hebben om er zelf verantwoordelijkheid voor te krijgen.
Familiefonds
Door met een familiefonds gezamenlijk te investeren doen kinderen onder begeleiding van de ouders en hun adviseurs ervaring op met het familievermogen. Ouders die kiezen om gezamenlijk te beleggen of investeren verwachten dat de structuur het familievermogen in stand zal houden. Of het op deze manier lukt, valt te bezien. Lees hierover meer in onze blog De mythe van het familiefonds. (link naar de blog)
Bijwonen besprekingen met (financiële) adviseurs
Ouders kunnen hun kinderen meenemen naar besprekingen met adviseurs over bankzaken of andere aspecten rondom het vermogen. De kinderen raken stapsgewijs bekend met de professionals die een rol hebben bij het familievermogen en hoe gesprekken inhoudelijk gaan. Zo een gesprek moet voor het kind niet voelen als een zwaar examen dat moet worden afgelegd. Als bij elke bespreking door het kind iets wordt geleerd, is dat prima.
Familiebijeenkomsten over het familievermogen
Tijdens familiebijeenkomsten geven ouders hun kinderen op een gestructureerde manier veel (extra) informatie over het familiekapitaal. Het is een platform voor ouders en kinderen om informatie en kennis te delen die essentieel is om het familiekapitaal te behouden en te laten groeien. Deze familiebijeenkomsten staan los van eventuele aandeelhouders- of certificaathoudersvergaderingen. De effectiviteit neemt toe als deze familiebijeenkomsten regelmatig (minimaal 1 keer per jaar, bij aanvang vaker) plaatsvinden.
Rol bij het familievermogen
Het doel van het geven van rollen bij het vermogen is om kinderen (meer) vermogenskennis en -ervaring op te laten doen. Een bijkomend voordeel is dat de kinderen meer betrokken worden bij het familiekapitaal.
De volgende rollen bij het familievermogen komen veel voor: beheerder van het vermogen; aandeelhouder of certificaathouder; bestuurder of manager van een bedrijf of stichting; werknemer (bij familiebedrijf of landgoed); en toezichthouder (lid RvC of RvA). Welke rollen uw kind(eren) bij uw vermogen zou kunnen vervullen, is onder andere afhankelijk van de samenstelling van uw vermogen. Bancair of beleggingsvermogen biedt minder mogelijkheden voor rollen dan een familiebedrijf en een stichting.
Filantropie
Filantropie wordt in Nederland beperkt ingezet om kinderen voor te bereiden op hun toekomstige verantwoordelijkheid. Het kan ook zijn dat ouders zich onvoldoende realiseren dat goede doelen een mogelijkheid kunnen zijn om hun kinderen te betrekken bij het familiekapitaal. Of ouders willen hun kinderen niet laten zien hoeveel geld zij schenken aan goede doelen omdat kinderen hierdoor een indicatie van de vermogensomvang kunnen krijgen.
Waarom is het interessant om filantropie in te zetten bij de vermogensopvoeding? Veel rijke ouders maken zich zorgen dat hun kinderen te veel op zichzelf gefocust zijn en vooral aandacht hebben voor de consumptieve mogelijkheden van het vermogen. Als u het belangrijk vindt om het vermogen in een breder perspectief te plaatsen, kan filantropie daarbij helpen. Door filantropie kunnen sociaalmaatschappelijke veranderingen teweeg worden gebracht op allerlei terreinen. Het kan uw kinderen inspireren om na te denken over wat ze belangrijk vinden in de wereld en hoe ze daaraan een bijdrage kunnen leveren. Bijkomend voordeel is dat activiteiten op filantropiegebied hun wereldbeeld zal verbreden en ervaringen biedt die ook bruikbaar zijn op andere terreinen, zoals carrière en werk.
De valkuil tijdens de oefenfase (fase 2) is dat ouders zich blijven bemoeien met allerlei vermogensactiviteiten en daardoor te weinig ruimte laten voor het leerproces van hun kinderen. Dit kan een vicieuze cirkel worden: de ouders laten weinig ruimte en het kind doet weinig tot niets. De ouders beklagen zich over gebrek aan initiatief van hun kind en blijven vermogenszaken zelf doen. Het kind beklaagt zich dat hij geacht wordt alles in één keer te begrijpen en goed te doen, en trekt zich (gefrustreerd) terug uit de vermogensarena. Hier valt voor hem geen eer te behalen.
Vermogensopvoeding fase 3: loslaten
De derde fase van vermogensopvoeding gaat over het (leren) loslaten van de ouders. Op een bepaald moment vinden ouders het tijd dat de kinderen zelf verantwoordelijkheid dragen voor (een deel van) het vermogen. Zij dragen op dat moment het financiële estafettestokje over aan hun kinderen. De financiële verantwoordelijkheid daadwerkelijk overdragen aan de volgende generatie geeft de kinderen de mogelijkheid om hun financiële vaardigheden verder te ontwikkelen, anders blijft het droog zwemmen.
Er wordt veel geschonken in vermogende families. Als dit zich beperkt tot de jaarlijkse belastingvrije schenkingen of tot verhoudingsgewijs geringe bedragen ten opzichte van het familievermogen, rijst de vraag of de ouders daadwerkelijk het vermogen loslaten. Wat is de impact op hun identiteit als zij een groot deel van het kapitaal naar de kinderen overdragen? En hoe voelen zij zich als het vermogen door schenkingen onder een bepaalde magische grens zakt? Deze gevoelens zijn vaak onbewust en vormen een barrière om goed invulling te geven aan de laatste stap van de vermogensopvoeding, namelijk het emotioneel loslaten en daardoor daadwerkelijk overdragen van een deel van het familievermogen. Uzelf als ouder een spiegel voorhouden en reflecteren kan een startpunt zijn van het emotioneel loslaten. En daarmee de basis voor succes om het familievermogen over generaties in stand te houden.
Afsluiting
Wij zijn gespecialiseerd in de begeleiding van overdracht van vermogen en familiebedrijven naar de volgende generatie. Op basis van ons onderzoek Vermogensoverdracht in Nederland en onze praktijk hebben wij serious games voor ouders en (volwassen) kinderen ontwikkeld. Op een effectieve, innovatieve en leuke manier werken wij samen en boeken resultaten. Neem contact met ons op om te bespreken hoe wij u en uw gezin kunnen adviseren en begeleiden bij uw vermogens- en bedrijfsoverdracht. Lees als bron van inspiratie De Gouden Rugzak-handboek voor vermogende families
Raimund Kamp en Marijke Kuijpers
Meer informatie of advies?
Wilt u advies over hoe u uw vermogenszaken het beste kunt organiseren, neem dan contact met ons op. Wij hebben een quick scan om te bepalen of een SFO voor u een passende oplossing is. Als u een single family office wilt starten om de continuïteit van uw opgebouwde vermogen te borgen, dan kunnen wij u adviseren bij het opzetten en/of zorgen voor controle en achtervang van uw SFO-directeur.
Guidato is een multi family office, opgericht in 2008. Wij adviseren, begeleiden, coachen ondernemers, familiebedrijven en erfgenamen. Wij zijn achtervang bij een aantal single family offices om de professionaliteit en continuïteit van het SFO te garanderen. Als onafhankelijk rentmeester behartigen wij zowel uw financieel kapitaal als de belangen van uw familie. Wij helpen bij belangrijke transities van verkoop, bedrijfsopvolging en vermogensoverdracht.