Als u vermogend bent, dan heeft u vast ideeën over wat er later met uw erfenis moet gebeuren. Gaat alles naar uw kinderen/familieleden of wilt u ook nalaten aan goede doelen? Uw laatste wensen legt u vast in een testament. Als u bij het opstellen van uw testament ook fiscaal advies vraagt, dan wordt dat estate planning genoemd.
Estate planning, een Engelse term, betekent nalatenschapsplanning. Het primaire doel van estate planning is om uw vermogen fiscaal zo goed mogelijk over te dragen aan uw erfgenamen. Dit betekent dat bij estate planning wordt nagegaan of het voor de erfbelasting gunstig is om bij leven al vermogen over te dragen. Bij estate planning wordt ook aandacht besteed aan het huwelijksvermogensrecht. De vraag of u in gemeenschap van goederen gehuwd bent of op huwelijksvoorwaarden heeft namelijk ook invloed op de belastingheffing. Ook internationale aspecten, zoals een tweede huis in het buitenland, worden meegenomen.
Helaas hebben veel estate planners vooral aandacht voor de fiscaal-juridische techniek en minder voor de familieleden en hun onderlinge relaties. Een gemiste kans want geld is emotie en een erfenis is emotie in het kwadraat. In deze blog besteden we aandacht aan de familiaire aspecten van estate planning. Door uw estate plan hiermee te beginnen, vergroot u de kans dat uw nalatenschap bijdraagt aan goede familierelaties en het welzijn van uw erfgenamen.
Eerst een voorbeeld ter illustratie. Over de erfenis van zijn vader vertelde een erfgenaam: “mijn vader heeft het allemaal goed gedaan met zijn drie kinderen, maar het enige wat ik hem verwijt is dat hij mij geen rol heeft gegeven bij het vermogen.” Zijn zus kreeg het stempel “geschikt” en kreeg meerdere rollen toebedeeld zoals executeur en voorzitter van het Stak bestuur (Stichting administratiekantoor). Na het overlijden van vader kwamen de familieverhoudingen hierdoor te veel onder druk te staan, met alle gevolgen van dien. Vader zal dit vast niet zo hebben bedoeld, maar hij had het misschien wel kunnen voorzien. En als hij het niet had kunnen voorzien, had zijn adviseur of estate planner hem dan niet moeten wijzen op potentiële problemen van zijn keuzes?
Het grootste risico voor uw vermogen is familieruzie
U hebt misschien wel eens nagedacht wat er in uw gezin gebeurt als u er zelf niet meer bent. Hoe gaat de verdeling van uw nalatenschap: kunnen uw erfgenamen daar goed mee omgaan of is er een kans op onenigheid? Een vermogensoverdracht door te schenken of via een erfenis kan leiden tot spanningen in de familie, omdat familieleden de overgang ervaren als een emotioneel afrekenmoment. Een familielid kan bijvoorbeeld behoefte hebben aan erkenning, maar hij/zij voelt zich door de overledene niet gezien. Uiteraard is dit niet de bedoeling van de erflater, maar het ontevreden gevoel kan zo knagen dat het familielid de familieverhoudingen op scherp zet. De familiedynamiek is bij de afwikkeling van een nalatenschap helaas vaker het struikelblok dan het vermogen of de bezittingen zelf. Als sprake is van een substantieel vermogen, dan hebben erfgenamen de middelen om juridische procedures aan te spannen om hun gelijk te halen of elkaar klem te zetten. Dit is niet wat u wil en eigenlijk zitten uw erfgenamen hier ook niet op te wachten. Er is een manier om de kans op ruzie te verkleinen, namelijk door bij de start van de estate planning aandacht te besteden aan kwesties zoals omgaan met verschillen tussen de kinderen, wie van de kinderen opvolgt in het bedrijf of de verdeling van niet splitsbare vermogen. Door relationele aspecten vooraf helder te krijgen en bespreekbaar te maken, ontstaat vaak een ander perspectief op vermogensoverdracht naar de kinderen.
Dit vraagt om adviseurs met inzicht in familiedynamiek waardoor zij andere vragen kunnen stellen. Estate planning is in onze ogen een proces dat u als ouders stapsgewijs doorloopt waarbij eerst meer inzicht ontstaat over uw familie en uw wensen en vervolgens komen de fiscale en juridische zaken aan bod.
Estate planning en familiecultuur
Cultuur is impliciet. We zijn ons pas bewust van onze eigen cultuur als we bijvoorbeeld in het buitenland zijn. Het ruikt daar anders, ziet er anders uit, mensen doen anders, etc. In onze nationale cultuur speelt Calvinisme een rol. In ons onderzoek zei een erfgenaam over de gezinnen van zijn ouders: “Calvinistisch. Van twee kanten waren ze streng katholiek: doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg.” De Calvinistische volksaard verhoudt zich kennelijk prima met het katholieke geloof.
Iedereen behoort ook tot meerdere subculturen. Je bent niet alleen onderdeel van een land en familie, maar ook je werkkring, beroep, hobby en woonomgeving hebben cultuuraspecten in zich waar we ons niet van bewust zijn. Als je verhuist van de stad naar een dorp, kan opeens blijken dat de dorpscultuur “vereist” dat je een praatje maakt met de buurman. Idem als je bij een andere onderneming gaat werken. Misschien drinken collega’s elke vrijdagmiddag een borrel om de week af te sluiten. Deze voorbeelden van cultuur zijn gemakkelijk op te pakken, maar soms is het moeilijker om te weten wat de mores zijn. Je komt er bijvoorbeeld pas achter dat je iets “fout” hebt gedaan als iemand je zegt dat je een voor jou onbekende norm hebt overtreden. Het huwelijk is een typische verbinding van twee familieculturen. Als die familieculturen veel overlap hebben, dan verloopt dat soepel. Als beide families cultureel sterk van elkaar verschillen, kan dit vanaf de start van de relatie al problemen geven. Bepalende invloeden op de familiecultuur zijn de ouders, grootouders, scholing en opleiding en de nationale cultuur. Elke cultuur, elke subcultuur in elke tijd, heeft ook andere opvattingen over familie, gezin, de rol van geld, erfenissen en rechten daarop. Ofwel, familiecultuur ontwikkelt zich over de tijd.
Hoe krijgt u inzicht in uw familiecultuur?
Een goede manier om inzicht te krijgen in de familiecultuur zijn de familieverhalen. Meestal zal dit gaan over het eigen gezin: de ouders, broers en zussen. Het lukt meestal ook wel om nog iets te weten te komen over de grootouders, maar daarna houdt het voor de meeste mensen wel op. Onze ervaring is dat families met bepaalde bezittingen, zoals een landgoed of familiebedrijf, of een bepaalde familienaam deze verhalentraditie vaker kennen. In dat soort families koestert de huidige generatie de verhalen over de successen en tegenslagen van hun voorouders om hier lessen uit te halen voor hun eigen leven. In familieverhalen worden prestaties van sommige voorouders soms zo aangedikt dat ze mythische proporties aannemen. Onderdeel zijn van een dergelijke familie, met een succesvolle geschiedenis, kan ook intimiderend zijn: wat heb je daar als individu nog aan toe te voegen? Tegelijkertijd kan het familieverhaal inspireren om zelf een stempel te drukken op het verdere verloop en succes van de familie.
Uit de familieverhalen komen de belangrijkste familiewaarden naar voren. Familiewaarden en de normen die eruit voortkomen, drijven het bewuste en onbewuste gedrag van familieleden. Onze ervaring is dat mensen met kennis over hun familiewaarden meer inzicht krijgen in zichzelf en hun gezin van herkomst. Dit helpt ook om beter te begrijpen hoe het allemaal reilt en zeilt in hun eigen gezin.
U kunt een bijeenkomst over familiecultuur laten faciliteren door een externe partij zoals Guidato.
Wat voor een gezin zijn wij?
Ieder gezin is anders. Het is vooral lastig om na te denken over het gezin waartoe u zelf behoort. U bent er onderdeel van en daarom is het moeilijker om het te beschrijven. Er zijn twee zienswijzen die u kunnen helpen om uw inzicht te vergroten: de mate van gezinscohesie en de familiedynamiek.
Gezinscohesie: los zand of kluwen?
De manier waarop familie- en gezinsleden met elkaar omgaan, verschilt per gezin/familie. Als de cohesie tussen familieleden te sterk is, leidt dat tot isolement van de familie in de omgeving. Als de cohesie te zwak is, leidt dat tot het uiteenvallen van het familiesysteem. Anders gezegd: het ene gezin zit te dicht op elkaar en het andere gezin zit te ver uit elkaar. Familietherapeut Salvador Minuchin gebruikt de benamingen ‘kluwen’- en ‘los zand’-gezin. Het ‘los zand’-gezin met een te geringe band tussen individuen of tussen ouders en kinderen, en het ‘kluwen’-gezin met een te overmatige band (dwang) om samen te zijn. In de tabel zijn de verschillen op een rijtje gezet.
Tabel Kenmerken van het ‘kluwen’-gezin en het ‘los zand’-gezin
| Kluwen | Los zand |
| Ten koste van autonomie en identiteit | Ten koste van samenhang en binding |
| ‘Nee, wij doen alles samen’ | ‘Ieder van ons is zo’n beetje eigen baas in huis. Zelfstandigheid is voor ons belangrijk. Wij leggen aan elkaar geen verantwoording af. Als ieder maar ’s avonds thuiskomt om te slapen.’ |
| overmatige en over sentimentele band, dwang | gebrek aan onderlinge hulp en steun |
| regels en normen zoals ‘we zijn een hechte familie’ of ‘onze normen en waarden zijn goed voor ons allen’ worden strak en star gehanteerd | regels en normen zoals ‘ieder voor zich en God voor ons allen’ worden strak en star gehanteerd |
| impliciete regels met betrekking tot autonomie | impliciete regels met betrekking tot saamhorigheid |
Een combinatie deze twee stereotypen is overigens ook goed mogelijk. Bij ondernemersgezinnen en familiebedrijven zien we vaak gedurende de (werk)week een ‘los zand’-gezin en in het weekend een ‘kluwen’-gezin. Het is niet altijd zo zwart-wit en ook uw gezin zal haar eigen “profiel” hebben.
Voor succesvolle estate planning is het essentieel dat uw (erfenis)plannen aansluiten bij het gezinstype. Een voorbeeld om het te illustreren. Sommige ouders met een ‘los zand’-gezin die daarover niet tevreden zijn, willen via het vermogen hun kinderen soms juist aan elkaar verbinden. Door het opzetten van een familiefonds of een goede doelen familiestichting lijkt het of de ouders willen waarborgen dat hun kinderen na hun overlijden met elkaar blijven. Als dit idee niet wordt ondersteund door hun kinderen, dan is deze estate planning uiteindelijk gedoemd om te mislukken. Deze oplossing voor een ‘gezinsprobleem’ gaat in tegen de familiecultuur en zal de relaties eerder onder druk zetten dan zorgen voor de gewenste verbinding.
Familiedynamiek
In een gezin beïnvloeden alle gezinsleden elkaar altijd. U kunt deze dynamiek zien als een systeem. Bedenk bijvoorbeeld wat er anders is in het gezin als een van uw kinderen niet thuis is of als u met een van uw kinderen op stap bent in plaats van met het hele gezin. Het systeem ziet er anders uit en vervolgens is er andere interactie, ander gedrag.
Het gezinssysteem kenmerkt zich door vaste patronen en rollen. Veel voorkomende rollen in gezinnen zijn een vredestichter, een verzorger, een zwart schaap of een zondagskind. Gezinsleden gaan zich in hun gezin gedragen naar de rol die zij in het systeem hebben. Als een persoon een keer “uit zijn rol” valt, dan is het systeem uit balans. Het systeem zoekt nieuw evenwicht waarbij het gezinslid teruggaat in zijn rol (het gezinssysteem verandert niet) of de rollen van andere gezinsleden veranderen (het gezinssysteem wijzigt). Het overlijden van een ouder is een voorbeeld waardoor het systeem verandert. De overblijvers in het systeem moeten opnieuw hun plek vinden. Als er dan ook nog over een erfenis moet worden gesproken en ieder zijn eigen rouwproces door maakt, dan kunnen familieleden elkaar met hun gedrag verrassen, zowel in positieve als negatieve zin.
Het interessante en praktische van inzicht in de familiedynamiek is dat het kan helpen om allerlei processen en kwesties die zich (kunnen) voordoen in het gezin te begrijpen. Voorbeelden zijn hoe familieleden onderling afspraken maken, beloftes doen en zaken uitruilen en hoe problemen en conflicten ontstaan en verlopen. De familiedynamiek dwingt eigenlijk om altijd in samenhang te denken want alles heeft met alles te maken.
Zorg dat uw estate planning aansluit bij de realiteit van uw familie.
Hoe beter het inzicht in de familiedynamiek en hoe meer rekening wordt gehouden met die realiteit, hoe minder kans op bonje over het vermogen. Omgekeerd: als de familiedynamiek moeizaam is of zelfs disfunctioneel, dan is de kans op onenigheid tussen erfgenamen groot. Gelukkig voorvoelen veel vermogende ouders dat overeenkomsten en juridische structuren potentiële ruzies in de familie niet kunnen tegenhouden. Deze ouders zorgen dat het gezin aan het werk gaat om de gezinscommunicatie op gang te krijgen en de familieverhoudingen te verbeteren.
Ander perspectief op Estate Planning
Echt goede estate planning is meer dan tactisch erfbelasting besparen. De erfbelasting is namelijk niet de grootste bedreiging voor de in stand houding van uw vermogen. Door eerst rekening te houden met uw familiecultuur en -dynamiek kiest u voor een familiegericht perspectief. U stemt de gekozen fiscaal-juridische structuren strategisch af op de capaciteiten, mogelijkheden en relevante behoeften van uw erfgenamen.
Wij hebben veel ervaring met estate planning voor vermogende families. Meestal starten we met een dialoog tussen u en uw partner. Wat vindt u belangrijk, hoe heeft u uw estate planning nu geregeld en hoe sluit dit aan bij uw familiecultuur? Vervolgens spreken we individueel met uw (volwassen) kinderen om hun ideeën te horen. We maken een familierapport om inzichtelijk te maken hoe ieder gezinslid erin zit: waarover denken we hetzelfde, wat zorgt voor spanningen en hoe kunnen we ervoor zorgen dat ieder kind zelfredzaam wordt met de schenkingen en/of erfenis. Dit familierapport is de basis voor een familiebijeenkomst. Wij faciliteren de bijeenkomst waarbij u als gezin met elkaar in gesprek gaat over uw familievermogen en de familiecultuur. Onze ervaring is dat die bijeenkomst interessant en leerzaam is en de start kan zijn van open gesprekken over de toekomst als vermogende familie. Goed voor uw vermogen en ook heel goed voor uw erfgenamen.
Wilt u meer weten over estate planning?
Neem contact met ons op om te bespreken wat wij voor u kunnen betekenen.
Familiecultuur en familiedynamiek
De familiecultuur is het nest waarin we zijn opgegroeid. De cultuur kenmerkt zich door overtuigingen, waarden, mythes, tradities, wat iedereen vanzelfsprekend en normaal vindt en waar familieleden zich onbewust naar gedragen. De familiedynamiek gaat over de relaties tussen familieleden. De familiecultuur zit om de familierelaties heen; het is de context.
1/ Citaten in dit artikel zijn afkomstig uit het boek De gouden rugzak – Handboek voor vermogende families. In dit boek worden de resultaten gepresenteerd van ons kwalitatieve onderzoek Vermogensoverdracht in Nederland. Hiervoor hebben wij vermogende erfgenamen geïnterviewd over het opgroeien in een vermogende familie, de vermogensoverdracht en het leven als erfgenaam.