Instandhouding van een familievermogen is een uitdaging. Het gezegde verwerven, erven en verderven in drie generaties onderstreept dit. Elk land kent vergelijkbare gezegdes; in het Verenigd Koninkrijk luidt het gezegde ‘From shirtsleeves to shirtsleeves in three generations’. Als u vermogend bent, hoe zorgt u dan dat het vermogen niet verdampt en de volgende generatie goed wordt voorbereid op het familievermogen?
Familievermogen: lust of last?
Als een privévermogen is opgebouwd, voelen de meeste eigenaren de verantwoordelijkheid en behoefte om het kapitaal voor een langere periode in stand te houden, over de generaties heen. Veel rijke ouders stellen zich de vraag: “Is ons familievermogen een lust of een last voor onze kinderen?” Ongeacht de samenstelling van het vermogen – familiebedrijf, investeringen of beleggingen – hebben zij vaak dezelfde zorgen: welke invloed heeft het vermogen op het leven van onze kinderen en hoe gaan mensen met hen om als ze weten dat ze uit een vermogende familie komen?
Succesvolle vermogensoverdracht
Vermogensoverdracht vindt plaats tijdens het leven via een schenking of na overlijden via vererving. Wanneer is de vermogensoverdracht aan de kinderen een succes? Het is volgens ons succesvol als een begiftigde of erfgenaam gelukkig is en blijft met zijn/haar schenking en/of erfenis. Dit is vaak het geval als de praktische kant van het financiële beheer goed gaat en het vermogen geen bijzondere impact heeft op het dagelijkse leven. Een aanvullend criterium voor succes is als na de vermogensoverdracht het fundament van de familie, de manier waarop de familieleden met elkaar omgaan, niet aangetast wordt door de grote financiële wijzigingen. Dit is namelijk niet vanzelfsprekend. We hebben allemaal wel eens gelezen of gehoord over families die in en buiten de rechtszaal jarenlang vechten om een nalatenschap. De kosten van zo’n gevecht zijn hoog, omdat de vechtende partijen advocaten inhuren om de individuele belangen te behartigen. Afgezien van de extra kosten is er een risico dat het vermogen in die periode niet goed wordt beheerd en in waarde daalt.
Onderzoek Vermogensoverdracht in Nederland
Onze professionele nieuwsgierigheid naar de verschillende ervaringen met vermogensoverdracht motiveerden ons om een verkennend kwalitatief onderzoek te doen onder vermogende erfgenamen in Nederland. De insteek van het onderzoek is gericht op de sociaal-emotionele aspecten van vermogensoverdracht. Ons doel is om te bepalen wat de valkuilen en succesfactoren van vermogensoverdracht zijn.
In samenwerking met professor Ad Kil van Business Universiteit Nyenrode voerden wij het onderzoek uit. Drie onderwerpen stonden centraal: allereerst de oorsprong van het vermogen en de impact van het vermogen op de jeugd. In het tweede gedeelte de voorbereiding van de erfgenamen door ouders op het vermogen en de afwikkeling van de nalatenschap. In het laatste gedeelte het beheren van de erfenis en het leven als vermogende erfgenaam. In dit deel zijn ook vragen gesteld over de toekomst en dan met name de voorbereiding van de eigen kinderen op een mogelijke toekomstige erfenis. De resultaten van het onderzoek zijn gepubliceerd in het boek De Gouden Rugzak-handboek voor vermogende families.
De titel De Gouden Rugzak is geïnspireerd op deze jeugdervaring van een erfgename. “He, moet jij geen gouden rugzak?”, zeiden een paar onbekende middelbare scholieren op een plagerige toon. Ik kende ze niet, maar kennelijk werkten hun ouders in het bedrijf van mijn opa. Op mijn fiets onderweg naar huis werd ik verdrietig van de dingen die ze tegen me zeiden. Het geeft duidelijk aan dat de buitenwereld vaak een mening of oordeel heeft over vermogende mensen, ongeacht hun leeftijd. Een vermogen kan zowel een lust als een last zijn en dit sluit volgens ons daarom naadloos aan bij het beeld van een gouden rugzak.
Angsten van vermogende ouders
Rijke ouders hebben drie grote angsten/zorgen. Allereerst de angst dat het familiekapitaal het zelfinitiatief van de kinderen beperkt. Waarom zullen de kinderen gaan werken, zich ontplooien en hun eigen leven vormgeven als zij weten dat het grote kapitaal eraan komt? De tweede angst is dat de kinderen zich mogelijk te veel focussen op materiële zaken en omgaan met mensen die alleen maar achter hun geld aanzitten. De laatste angst (zorg) is met welke partij hun kind in het huwelijksbootje zal stappen. Deze zorg speelt overigens meer rondom dochters dan zonen. Een erfgename vatte het mooi samen: ‘Het is vreselijk moeilijk voor ouders om kinderen los te laten in het algemeen, maar met geld in het bijzonder.’
Ouders hopen deze problemen te vermijden door hun kinderen niet of beperkt te informeren over de financiële situatie van het gezin. Maar helpt dit ook echt? Als ouders besluiten om hun kinderen niet te informeren over de financiële situatie van het gezin, veronderstellen zij ten eerste dat kinderen geen idee hebben dat de familie vermogend is. Soms zal dit kloppen, maar vaak hebben de kinderen wel het vermoeden dat de financiële situatie van het gezin of de familie anders is dan gemiddeld. Kinderen zijn gemiddeld rond hun 8e levensjaar door de levensstijl van het gezin op de hoogte zijn van de unieke financiële familiesituatie. Een citaat van een erfgenaam illustreert het verschil met anderen perfect: ‘Misschien wist ik al vanaf het moment dat ik praten en kijken kon dat wij anders waren. Je ziet altijd dat je net meer hebt dan anderen.’ Of de gedachten van de kinderen overeenkomen met de feitelijke situatie, is iets anders. Misschien schatten ze het vermogen te laag in, misschien te hoog. Maar de verwachtingen hierover zijn er wel degelijk, of ouders nu met hun kinderen over financiën spreken of niet.
Openvallen van de erfenis
Bij de afwikkeling van de erfenis komen vooral relationele problemen voor. Veel erfgenamen voelen het openvallen van de nalatenschap als een belangrijk ijkmoment: heb ik het in de ogen van mijn vader of moeder goed gedaan? Gevoelens van bevestiging en erkenning zijn belangrijk voor veel erfgenamen. Het komt voor dat bepaalde kinderen zich door hun inmiddels overleden ouder gepasseerd voelen, omdat andere kinderen in het gezin uitverkoren zijn om bepaalde familiezaken te behartigen. Een erfgenaam beschrijft deze voor hem gevoelige situatie: ‘Mijn vader had geregeld, wat ik overigens het enige minpunt vind, dat mijn zus ons zou vertegenwoordigen, omdat zij de oudste was. Voor de rest was alles perfect geregeld. Ik heb daar nooit ruzie om gemaakt, maar dat is een punt geweest, dat ik denk: dat doe ik mijn kinderen niet aan, gelijke monniken, gelijke kappen.’
Erfgenamen kunnen verschillende wensen en ideeën hebben over gemeenschappelijk geërfd eigendom. Dit kan bijvoorbeeld spelen als ze een vakantiehuis of boot erven. Hierover kan verschillend worden gedacht: een kind heeft dierbare herinneringen en wil het houden, een ander kind ziet het niet zitten en wil het verkopen. Bij het opstellen van uw testament al aandacht besteden aan wat er leeft bij iedere toekomstige erfgenaam is belangrijk om later konijnen uit de hoge hoed te voorkomen.
Obstakels van een erfenis
Uit onze praktijk en onderzoek blijkt dat voor veel erfgenamen het beheer van hun geërfde vermogen een groot obstakel is. Belangrijke oorzaken zijn het gebrek aan kennis, ervaring en interesse om zich met financiële zaken bezig te houden. Tijdens de afwikkeling van de erfenis en vervolgens als eigenaar van het vermogen, dient een erfgenaam allerlei besluiten te nemen. Dit vinden zij vaak lastig. Een erfgename geeft dit treffend weer in het volgende citaat: ‘We hadden begrepen dat we fiscaal twee jaar hadden om het uit te zoeken en we hebben de volle twee jaar genomen. Professionals denken dat je weet wat je wilt, maar dat weten wij helemaal niet. We kregen een fiscaal voordelig verhaal. Je kon dit of dat, en dat hing af van dit en dat. En dan stonden we met zijn vijven weer buiten en dan keken we elkaar aan. We hadden geen idee! We konden wel iene miene mutten doen. Het was niet te doen.’
Een erfenis kan ook zorgen voor allerlei emotionele obstakels zoals een negatieve invloed op relaties, een laag gevoel van eigenwaarde en schaamte. Grote verschillen in rijkdom kunnen de relatie met de levenspartner, familieleden en vrienden negatief beïnvloeden. Als de vrouw aanzienlijk rijker is dan de man, dan kan het voor sommige mannen lastig zijn om met de unieke financiële situatie van hun vrouw om te gaan. Het vangnet van het vermogen doet zich voor als erfgenamen kunnen beschikken over grote sommen geld en daardoor geen geld (meer) hoeven te verdienen. Een erfgenaam ziet binnen zijn familie deze enorme valkuil bij een aantal familieleden. Hij formuleerde treffend: ‘Ik denk dat dit voor heel veel mensen een enorme valkuil van heel veel familievermogen is. Dat mensen niets afmaken, nergens toe komen, die altijd alleen maar terugvallen op het geld. Ik denk dat het een enorme achterstand kan geven.’
Voor erfgenamen voelt het goed om hun eigen geld te verdienen en los van het vermogen te functioneren. Een simpel voorbeeld is het positieve gevoel van een erfgename dat zij met haar zelf verdiende geld een auto koopt. Ze bewijst daarmee dat ze niet op het vermogen van haar ouders hoeft te teren. Sommige erfgenamen hebben continu bewijsdrang dat ze de erfenis waard zijn en putten zich uit in werklust om zich te rechtvaardigen voor hun erfenis.
Strategie voor vermogende ouders
Traditioneel concentreren vermogende ouders en hun adviseurs zich bij vermogensoverdracht op financiële planning, estate planning en vermogensbeheer. Hierbij staat de fiscale en juridische techniek centraal om bij de vermogensoverdracht bij leven of na overlijden zo weinig mogelijk belasting te betalen. In de nieuwe wereld komt daar een extra element bij om de volgende generatie optimaal voor te bereiden op de verantwoordelijkheden van het vermogen. Een belangrijk voordeel is dat goed voorbereide erfgenamen beter in staat zijn om de vrede in de familie te bewaren, het familiekapitaal over generaties heen in stand te houden en – een veelgehoorde wens van ouders – een zinvol leven te hebben.
Wat kunt u als vermogende ouders doen zodat uw vermogen geen splijtzwam is en uw kinderen hiermee verantwoord leren omgaan? Door inzichten uit onze praktijk en ons kwalitatief onderzoek bestaat de vermogensvoorbereiding strategie van ouders uit de volgende componenten:
1e Component: Vermogensopvoeding
Ieder kind moet leren omgaan met geldzaken, ofwel financiële vaardigheden leren die leiden tot financiële zelfredzaamheid. De volgende stap is de vermogensopvoeding om het kind te leren later goede vermogensbesluiten te nemen. De vermogensopvoeding bestaat uit drie fasen: informeren (fase 1), oefenen (fase 2) en tenslotte loslaten (fase 3).
Figuur: Drie fasen model van de vermogensopvoeding (Guidato)
2e component: Investeer in de gezinsdynamiek
In elk gezin, vermogend en niet vermogend, speelt dynamiek tussen gezinsleden. Ieder gezinslid is onderdeel van het gezinssysteem met een familiecultuur van gewoontes en tradities. Een familiekapitaal geeft nog een extra dimensie aan het gezin. Stel u hebt een familiebedrijf. Impliciete verwachtingen over werken en opvolgen in het bedrijf kunnen bijdragen aan spanningen. Een onschuldige opmerking van een ouder -‘je hoeft niet per se in het bedrijf te komen werken’– kan een kind morele druk geven uit loyaliteit en om de ouders niet teleur te stellen. In hoeverre is en voelt een kind zich vrij om (levens)keuzes te maken? Of is het gezin zo georganiseerd dat de familienormen en -waarden zeer bepalend zijn en weinig ruimte laten voor autonomie. Dit komt in allerlei families voor, ook bij de allerrijkste der aarde zoals de familie Murdoch. <Link naar artikel mediatycoon Rupert Murdoch https://www.nrc.nl/nieuws/2020/08/04/afvallige-zoon-verlaat-vertrumpt-mediaconcern-murdochs-a4007804>
3e component: Juridische structuur onder de loep
Vaak zijn er door de eerste generatie rondom het vermogen juridische of fiscale structuren opgetuigd die niet meer passend zijn voor de tweede of derde generatie. Het gevolg is meestal dat het vermogen juridisch op afstand staat van de kinderen. De vraag is welke juridische structuur het beste aansluit bij de betrokkenheid en mogelijke rollen van de opkomende generatie.
4e component: Competenties ontwikkelen
Voor opbouwen van vermogen zijn andere competenties nodig dan voor het beheren van het vermogen. U kunt als ouders een ontwikkelingsplan voor ieder gezinslid en de gezinsleden gezamenlijk (laten) maken. Welke competenties, kennis en ervaring dienen uw kinderen te ontwikkelen om het vermogen generatieproof te maken?
5e component: Faciliteer het proces
De vermogensvoorbereiding is een proces. Het begeleiden van het proces vereist expertise. De meeste ouders kiezen ervoor om dit uit te besteden aan een professional die specifieke kennis en ervaring heeft op dit gebied. Tijdens het proces komen verschillende perspectieven op vermogen en mens aan bod, die de kans vergroten op een succesvolle voorbereiding en vermogensoverdracht.
Afsluiting
De meeste vermogende ouders hebben twee belangrijke wensen: het familiekapitaal dient in stand te blijven en hun kinderen dienen niet negatief beïnvloed te worden door het vermogen. Ouders vinden het een uitdaging hoe ze dit het beste kunnen realiseren. Om het levenswerk en familievermogen goed voort te zetten, adviseren wij om bij uw estate planning een extra strategie toe te voegen: de voorbereiding van uw kinderen.
Wij zijn gespecialiseerd in de begeleiding van overdracht van vermogen en familiebedrijven naar de volgende generatie. Op basis van ons onderzoek en praktijk hebben wij serious games voor ouders en kinderen ontwikkeld. Op een effectieve, innovatieve en leuke manier werken wij samen en boeken resultaten. Neem contact met ons op om te bespreken hoe wij u kunnen adviseren en begeleiden bij uw vermogens- en bedrijfsoverdracht. Lees als bron van inspiratie De Gouden Rugzak-handboek voor vermogende families
Marijke Kuijpers en Raimund Kamp