Veel conflicten in vermogende families komen naar boven bij de verdeling van de nalatenschap, de opvolging in het (familie)bedrijf of de rol van familieleden bij het vermogen. Bij een conflict speelt vaak veel meer dan in eerste instantie zichtbaar is. Als iemand zelf onderdeel is van het conflict is het moeilijker om te benoemen wat er precies aan de hand is, hoe het conflict is ontstaan en hoe het kan worden opgelost. In deze blog geven we uitleg over wat een conflict is en hoe het kan worden opgelost (de-escaleren). We gebruiken citaten uit ons boek De Gouden Rugzak – Handboek voor vermogende Families. Dit boek is gebaseerd op ons uitgebreide onderzoek onder vermogende erfgenamen.
Een beetje conflict is gezond
Conflict is goed te vergelijken met een elastiekje. De functie van elastiek is door zijn spanning iets bij elkaar houden. Een te groot elastiek doet helemaal niets en een veel te klein elastiek breekt. Deze manier van denken is een mooie metafoor voor het begrip conflict, namelijk conflict als spanning.
Praktisch maken we onderscheid tussen te weinig spanningen, gezonde spanningen en te veel spanningen. Bij te weinig spanning en conflict gebeurt er niets, is iedereen ingeslapen, gedemotiveerd, is alles te veel en de sfeer duf en mat. Bij teveel spanning of conflicten levert dat stress en destructie op, het kost veel te veel energie en leidt tot desintegratie. Een zekere mate van conflict en gezonde spanningen, ook wel eens genoemd een ‘optimaal conflictniveau’, geeft energie, motiveert om te zoeken naar oplossingen en versterkt de onderlinge band.
Er is ook nog een verschil te maken tussen conflicten over iets, iets praktisch, een opvatting, een keuze, en conflicten over de relatie, bijvoorbeeld over bejegening, vertrouwen en dergelijke relationele kwesties. Uit veel onderzoek blijkt dat relationele conflicten vrijwel altijd destructief zijn. Het is daarom altijd oppassen dat een zakelijk conflict geen relationeel conflict wordt.
Geïnspireerd op de gedachte van het optimale conflictmodel kunnen drie typen gezinnen worden benoemd: het matte gezin met te weinig spanning; het enerverende gezin met een optimale spanning; en het conflictueuze gezin met te veel spanning.
Een zekere mate van “conflict” is normaal en wenselijk in gezinnen. In de periode dat jong volwassenen los breken van de ouders zijn er zelfs regelmatig conflicten tussen ouders en kinderen. Die situatie is voor iedereen zo enerverend en cruciaal dat een harmonieuze passage van deze periode waarschijnlijk alleen maar uitstel van spanningen is. Los breken is ook losscheuren: ouders moeten zich losscheuren van het opgroeiende kind en andersom. Dat betekent niet dat meteen sprake is van een conflictueuze familie. Soms hebben families een cultuur waarbinnen men met alle macht probeert om conflicten te vermijden. Een conflict kan daardoor sluimeren tot opeens een gebeurtenis de onderhuidse spanningen allemaal naar boven brengt. De spreekwoordelijke druppel die een emmer doet overlopen.
Conflict onder de loep: escaleren en de-escaleren
Vaak wordt gedacht dat conflicten vooral te maken hebben met de inhoud ervan. De één wil geld van de ander en die geeft het niet. Het conflict gaat over geld en als dat opgelost is, is het conflict opgelost. In werkelijkheid blijkt dat net iets complexer. De complexiteit van een conflict wordt bepaald door vijf onafhankelijke componenten die elkaar voortdurend beïnvloeden. De vijf componenten zijn: Motivatie, Emotie, Kennis, Omgeving en Gedrag (afgekort MEKOG). Het MEKOG-model kan gebruikt worden voor de analyse van een conflict.
Geëscaleerde relaties hebben vaak agressie naar elkaar in alle vijf de componenten. Bij de component Motivatie gaat het vaak om zaken als winnen, de ander pijn doen, beschadigen of vernietigen. Elke partij heeft haat- of wraakgevoelens naar de ander (Emotie). Vrijwel altijd domineert perceptie boven concrete Kennis over – het standpunt van – de ander. Een conflict is nooit geïsoleerd: de Omgeving maakt vaak deel uit van het conflict, er wordt partij gekozen. Tenslotte leidt dit tot agressief, inefficiënt en ruzieachtig Gedrag. Deze vijf componenten hebben de neiging elkaar te versterken en zodoende het conflict verder te escaleren. Zo ontstaat een escalatie-spiraal.
Een eenvoudig voorbeeld van een escalatie
Er is bij de verdeling van de nalatenschap strijd om een mooie broche. Persoon A zegt dat zij moeders lieveling (Emotie) was. Persoon B slaat met de vuist op tafel (Gedrag) en roept dat de verdeling toch al oneerlijk is en zij aan het kortste eind trekt (Motivatie), ze eist van alle aanwezigen dat die partij kiezen (Omgeving), omdat de broche volgens haar veel waard is (Kennis). Vervolgens reageert persoon C (Omgeving) dat zijn zussen altijd al met elkaar in de clinch liggen en hij er nu echt doodziek van wordt (Emotie)! Enzovoort. Zo ontstaat dus een escalatie-spiraal.
Als deze vijf componenten elkaar versterken (escaleren), kunnen ze elkaar dan ook verzwakken (de-escaleren)? Dat kan en dat is wat veel mensen doorgaans vrijwel intuïtief doen. Vijf eenvoudige voorbeelden om de gemoederen over de verdeling van de nalatenschap te de-escaleren:
- De familieleden maken de afspraak eerst alle zaken die iedereen graag wil hebben op te noemen en vooral ook waarom, met de beperking dat dat alleen is om elkaar te informeren, en vandaar uit te willen komen tot een goede verdeling (Motivatie). Let op: het woord ‘eerlijk’ wordt vermeden;
- De familieleden spreken uit dat emoties nu eenmaal altijd een rol spelen, dat dat normaal en goed is en dat er plaats voor moet kunnen zijn, zonder dat de emoties de feitelijke zakelijke verdeling mag beïnvloeden (Emotie);
- De familieleden besluiten gezamenlijk dat eerst de waarde van alle te verdelen goederen door experts bepaald worden en dat iedereen zich aan dat oordeel zal conformeren (Kennis);
- De familieleden besluiten gezamenlijk wie bij de bespreking aanwezig mag en moet zijn, wat de rol daarvan is, en wie er mee mag en moet besluiten; er worden afspraken gemaakt over eventuele vertrouwelijkheid van het gesprek (Omgeving);
- De familieleden maken een agenda en tijdsindeling en verklaren zich daaraan te willen houden. Ze maken ‘gespreksverkeersregels’ zoals: elkaar laten uitspreken, niet schelden, geen emotionele argumenten gebruiken, wanneer er een besluit genomen is, enzovoort (Gedrag).
Samengevat is het MEKOG-model een praktisch model om te gebruiken voor conflictanalyse en zijn er aanwijzingen voor de-escalatie uit te halen. Voor ieder persoon in het conflict zijn er vijf componenten die elkaar voortdurend beïnvloeden. Meer druk op één component werkt altijd door op de andere componenten, waardoor verdere escalatie ontstaat. Afname van druk op één component leidt, volgens dezelfde redenering, tot de-escalatie.
De praktijk: ruzie over de erfenis
De afwikkeling van een nalatenschap gaat over het vermogen én de familieverhoudingen. Met het overlijden van ouders wordt de balans opgemaakt van de relatie ouder-kind en de onderlinge relaties tussen de kinderen. Dat alles kan positief of negatief uitvallen. Kinderen kunnen zich door hun inmiddels overleden ouder gepasseerd voelen, omdat andere kinderen in het gezin uitverkoren zijn om bepaalde rol te vervullen.
Drie veelvoorkomende situaties kunnen aanleiding zijn voor een conflict:
- de verdeling van de inboedel en persoonlijke bezittingen;
- de dubbelrol van erfgenaam en executeur;
- vermogen bij elkaar houden of niet?
De verdeling van de inboedel en persoonlijke bezittingen
De inboedel en persoonlijke bezittingen hebben vaak grote emotionele waarde voor de familieleden. Een pietluttig kannetje, een tafeltje, een kandelaar; allemaal bezittingen met een persoonlijk verhaal. Het verdelen van deze zaken is geen sinecure en soms lukt het de erfgenamen niet om dit te doen. Familieruzie kan dan leiden tot jarenlange onverdeeldheid van de inboedel. Deze treurige situatie klinkt door in het volgende citaat: ‘Mijn moeder is tien jaar geleden overleden en sindsdien staat het huis er nog precies zo bij als toen. We hebben twee executeurs, mijn broers. Dat was water en vuur, en die hebben er nooit wat mee gedaan. Dus alles staat er nog in zoals het er toen in stond. Er is niets gedaan.’
De dubbelrol van erfgenaam en executeur
In veel families is het gebruikelijk om een van de kinderen te benoemen als executeur. Dit kind wordt vaak gekozen in verband met zijn financiële en/of juridische kennis en kunde om deze specifieke taak uit te voeren. Een voordeel is dat hij als mede-erfgenaam alle erfgenamen goed kent en de veronderstelling is dat dit helpt om de afwikkeling goed te laten verlopen.
De benoeming van een van de erfgenamen tot executeur kan bij de overige erfgenamen wrevel opwekken. Zij ervaren dit als een toekenning van een uitzonderlijke positie die door de ouder(s) aan een van de kinderen wordt gegund. De niet gekozen erfgenamen kunnen het idee hebben dat dit de zoveelste keer is dat de bijzondere band tussen dit kind en de ouder(s) wordt bevestigd. Als deze gevoelens op de achtergrond spelen, maakt dit de positie van de executeur-erfgenaam niet eenvoudig. De executeur-erfgenaam kan ook zelf een dubbel gevoel hebben over uitverkoren zijn en verantwoordelijk worden: ‘Het boek ligt al klaar. De titel is Bedankt Pa. Kun je tweeledig uitleggen: die medaille koester je. Ook de rol die je hebt, je bent uitverkoren. De keerzijde is voor mij: ik vind het een behoorlijke verantwoordelijkheid die ik alleen moet dragen.’
Vermogen bij elkaar houden of splitsen?
Als erfgenamen besluiten om de nalatenschap bij elkaar te houden, hoeft dit niet voor altijd te zijn. Soms kiezen erfgenamen later om het vermogen alsnog te splitsen. Een belangrijke motivatie is de vrijheid die iedere erfgenaam daarmee krijgt om zijn eigen keuzes te maken, zoals blijkt uit het citaat van een geïnterviewde: ‘Allemaal waren we anders en wilden we ook iets anders. Daarom hebben we ook besloten om het vermogen los van elkaar te doen.’
Samengevat maken erfgenamen – in hun hoofd – een balans op en vergelijken dit met wat eenieder onderaan de streep heeft gekregen. Als dit niet overeenkomt met de verwachting, leidt dit tot conflicten. In sommige families wordt het probleem bij de afwikkeling niet opgelost en blijft er jarenlang spanning bestaan. Gelukkig kiezen families er regelmatig voor om via mediation, coaching en/of familietherapie gezamenlijk te zoeken naar oplossingen voor hun onderlinge (relationele) problemen en zo aansluitend de afwikkeling te voltooien.
Wat hebben (toekomstige) erfgenamen idealiter nodig?
Iedere erfgenaam heeft bepaalde basiskennis en basisvaardigheden nodig om te begrijpen wat er gebeurt bij het openvallen van een nalatenschap. Tot die basiskennis en vaardigheden behoren naast financiële en juridische kennis, weten hoe effectief te communiceren in moeilijke situaties, hoe conflicten te analyseren, beheersbaar te houden of beheersbaar te maken.
Wanneer beginnen mensen te denken over oplossen van het conflict?
Conflicten gaan meer over mensen dan over problemen, dat is nu wel helder. Omdat conflicten hun eigen leven gaan leiden, schijnbaar onafhankelijk van de persoon, worden ze ook erger als er niets mee gebeurt. Is er bij aanvang van een conflict alleen nog sprake van een opgelopen misverstand (rationele/cognitieve fase) dan kan dat door de betrokken nog zelf worden opgelost. Er is dan, zogezegd, nog de mogelijkheid van een Win-Win situatie. Wanneer conflictgedrag heftiger wordt, wordt het conflict geregeerd door emotie (emotionele/affectieve fase). Het conflictgedrag wordt dreigend, sancties worden voorspeld en de wil om te winnen ten koste van de ander zet zich vast. Er is sprake van partijen en er ontstaat zodoende een Win-Lose fase. Tenslotte wordt er alleen maar gevochten, ook al valt er in de strijdfase voor niemand meer iets te winnen, ofwel er is sprake van een Lose-Lose fase. Omdat de omgeving ook steeds meer betrokken raakt en zich ermee bemoeit, neemt de eigen sturingsmogelijkheid af en die van anderen toe. Deze escalatie in fases is verder te verfijnen maar deze driedeling, die we voor ons boek De gouden rugzak bewerkten, voldoet in de praktijk prima. In schema:
Vooral bij conflicten over ‘principes’ zijn sommige mensen bereid om alles op het spel te zetten. De meeste mensen stoppen als de kosten-baten analyse in hun nadeel begint uit te vallen. Deze kosten zijn globaal in vier groepen te verdelen, die bij toenemende escalatie steeds meer samenvallen:
- Directe kosten: kosten van adviseurs, advocaten, reizen, documentatie.
- Productiviteitskosten: verloren tijd, verloren kansen.
- Continuïteitskosten: verlies van relaties, vertrouwen, nieuwe initiatieven.
- Emotionele kosten: de pijn en ellende gevangen te zijn in de eigen emotie.
AFSLUITEND
Hebt u een vraag en behoefte aan advies over uw familiesituatie? Wij focussen ons op vraagstukken rondom toekomstige erfenissen/nalatenschappen, bedrijfs- en vermogensoverdracht. U kunt vrijblijvend contact opnemen met
Marijke Kuijpers (marijke.kuijpers@guidato.nl of bel 06 83 20 26 88),
Raimund Kamp (raimund.kamp@guidato.nl of bel 06 83 21 76 58) of
Christine Klein (christine.klein@guidato.nl of bel 06 51 82 84 80).